مسجد الحرام قبلهگاه مسلمانان بعد از ماجرای تغییر قبله است و در شهر مکه در کشور عربستان سعودی قرار دارد. بر اساس تعلیمات اسلام هر انسان و موجود زندهای که وارد آن شود ایمن است و نباید به او آسیب رساند.
در صدر اسلام، مسجدالحرام بسیار کوچک بودهاست. اولین بار خلیفه دوم عمرفاروق دستور داد خانههایی را بخرند و بر مساحت مسجد اضافه کنند. تا آن زمان، به دور مسجد دیوار نبود. عمر دستور داد دور مسجد دیواری نیز بکشند. عثمان ذی النورین برای مسجد رواق ساخت و به این ترتیب قسمتهایی از مسجد سر پوشیده شد. پس از آن ولید مسجد را به زیبایی بازسازی کرد و ناودان کعبه را با طلا ساخت. از آن زمان تاکنون بارها مسجدالحرام توسعه یافتهاست.
هم اکنون مسجدالحرام بنایی است بسیار عظیم، که مساحت کل آن (با احتساب طبقات) ۳۵۶۸۰۰ متر مربع است و گنجایش یک میلیون نمازگزار را دارد. مسجدالحرام شامل سه طبقهاست، که طبقه سوم یعنی بام آن محوطه بسیار وسیعی است. در وسط آن حیاطی به ابعاد تقریبی ۱۰۰×۱۵۰ متر وجود دارد، که کعبه در وسط آن حیاط است. حیاط مسجد از سایر نقاط آن پایینتر است.
مسجدالحرام دارای ۶۲ درب است. سه درب اصلی مسجد که از همه بزرگتر و باشکوهتر هستند، با نامهای بابالعمره، بابالسلام و باب ملک عبدالعزیز شناخته میشوند. گفته میشود که مستحب است زائرین از باب بنیشیبه وارد و از باب بنی مخزوم خارج شوند.
در زاویه شرقی کعبه، یعنی پشت مقام ابراهیم و به فاصله حدود ۵۰ متری دیوار کعبه دو پلکان وجود دارد، که به زیر حیاط میرود و چاه زمزم در آنجا قرار دارد.
صفا و مروه که در گذشته از مسجدالحرام جدا بودند، اکنون وصل به مسجد میباشند؛ به طوری که صفا در شمال شرقی کعبه قرار دارد. هفت مناره به ارتفاع ۹۲ متر، با قاعده ۷×۷ در اطراف مسجد قرار دارد، که یکی از منارههای که به صورت تک میباشد، بر فراز صفا قرار گرفتهاست. سرویسهای بهداشتی در اطراف مسجد در اختیار زائرین قرار دارد تا قبل از ورود به حرم غسل زیارت انجام دهند.
مقام ابراهیم سنگی است در ابعاد ۵۰×۴۰ سانتیمتر؛ که میگویند اثر پاهای ابراهیم بر روی آن پیداست. ولی چون روی آن را با طلا پوشاندهاند، اکنون تنها دو فرو رفتگی بیضی شکل معلوم است و جای پا مشاهده نمیشود. این سنگ در محفظهای از کریستال قرار دارد و روی آن قبهای طلایی، به ارتفاع حدودا ۳ متر وجود دارد. در گذشته سنگ مقام ابراهیم درون قبهای بود؛ که عکس آن در کتب قدیمی موجود است. ولی در سال ۱۳۸۵ ه.ق دولت سعودی آن را خراب کرد و محفظه جدید ساخت و به این ترتیب ۵ متر بر محدوده طواف اضافه شد.
تا زمان پیامبر مقام ابراهیم به کعبه وصل بود. و در کنار درب کعبه قرار داشت. ولی آنچه از روایات شیعه و سنی برمیآید آن است که، عمر خلیفه دوم آن را به مکان کنونی منتقل کرد، که مورد اعتراض ائمه اطهار قرار گرفت. حتی هنگامی که امیرالمومنین بدعتهای عمر را میشمرد، از انتقال مقام ابراهیم به عنوان اولین بدعت عمر نام برد. در فضیلت این سنگ همین بس که ائمه اطهار فرمودندهاند که، بهترین سرزمینها بین مقام و رکن حجرالاسود است و در روایات زیادی آمدهاست که، امام زمان به هنگام ظهور، بین مقام و رکن حجرالاسود میایستد و دعوت خویش را اعلام میکند. سنگ اصلی که گفته میشود سفید رنگ و درخشان است، در زیر روکش طلایی است و به هیچ وجه قابل رویت نیست.
پس از آنکه خانه کعبه ساخته شد، اسماعیل در کنار آن خانهای برای خود و مادرش ساخت، که همانا حجر اسماعیل است. این محل به وسیله نیمدایرهای، که از دو طرف به رکن عراقی و شامی میرسد و در شمال کعبه قرار دارد مشخص شدهاست. ارتفاع این نیم دایره، حدودا ۳۰/۱ متر است. بر طبق روایات، حجر اسماعیل مدفن هاجر، اسماعیل (بین ناودان و رکن شامی)، دختران اسماعیل (نزدیک رکن شامی) و تعداد زیادی از پیامبران الهی است.
میگویند چون هاجر از دنیا رفت، اسماعیل ۲۰ سال بیشتر نداشت و او را در حجر دفن کرد و دور آن دیواری کشید تا قبر او پایمال نشود. حجر را قسمتی از کعبه میدانند و لذا بر طبق روایتی که از رسول خدا نقل شدهاست، نماز خواندن در حجر اسماعیل مانند نماز خواندن در کعبهاست. در روایاتی که از ائمه اطهار نقل شدهاست، نماز خواندن در حجر مورد تاکید قرار گرفته و حجر اسماعیل پس از حطیم (فاصله حجرالاسود و درب کعبه) و مقام ابراهیم، بهترین محل برای نماز خواندن است. صادق در حجر اسماعیل، زیر ناودان کعبه نماز میخواندند؛ چون علت را پرسیدند، گفت: اینجا محل نماز شبر و شبیر، فرزندان هارون (برادر حضرت موسی) است.
درباره دفن حضرت اسماعیل در حجر، جای هیچ بحثی نیست و او از معدود پیامبرانی است که محل دفن او کاملاً مشخص است. در کتاب اخبار مکه آمدهاست: هنگامی که ابن زبیر کعبه را بازسازی میکرد، در حین حفاری حجر، به سنگ سبزی برخورد کردند، که هیچ یک از قریش نمیدانستند آن چیست. عبدالله بن صفوان به ابن زبیر گفت، که این سنگ را تکان مده، که قبر اسماعیل است و ابن زبیر چنان کرد. امروزه در ایام حج تمتع و ماه رمضان، حجر اسماعیل محلی کاملاً شلوغ است. ولی در ایام عمره، برای نماز خواندن در آن راحتی جا پیدا میشود. البته هر چه به کعبه نزدیکتر باشد شلوغتر است و قسمت عقب حجر به نماز خواندن زنان اختصاص دارد.
